تحلیل عاملی متغیرهای پیش‌برنده و بازدارنده توسعة کارآفرینی در میان زنان روستایی شهرستان روانسر

چکیده

پژوهش حاضر به­منظور تحلیل عاملی متغیرهای پیش­برنده و بازدارندة توسعة کارآفرینی در میان زنان روستایی شهرستان روانسر انجام شد. به لحاظ ماهیت و هدف، به ترتیب از نوع پژوهش‌های کاربردی و توصیفی ـ تحلیلی بود. جامعة آمار پژوهش را کلیة زنان روستایی بالای 15 سال شهرستان روانسر (7865N= )، تشکیل می‌داد که با استفاده از فرمول کوکران 366 نفر از آن‌ها به­عنوان نمونه انتخاب شده‌اند. ابزار اصلی پژوهش پرسشنامه‌ای بوده که روایی (صوری) آن با کسب نظرات اساتید دانشگاهی و با انجام اصلاحات لازم، تأیید شد. برای بررسی پایایی ابزار پژوهش، یک مطالعه راهنما با تعداد 30 پرسشنامه در یکی از روستاهای خارج از محدوده مورد مطالعه انجام شد و ضرایب آلفای کرونباخ به‌دست آمده نشان‌دهندة قابلیت اعتماد ابزار مورد استفاده بود. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از تکنیک تحلیل عاملی اکتشافی در ارتباط با عوامل پیش­برنده توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر، هفت عامل را شناسایی کرد که در مجموع 695/61% واریانس متغیر وابسته تبیین شده است. در ارتباط با عوامل بازدارندة توسعة کارآفرینی زنان روستایی در محدودة مورد مطالعه، 6 عامل شناسایی شد که در مجموع 677/57% متغیر وابسته را تبیین کرده‌اند. همچنین، نتایج نشان داد در بین عوامل پیش‌برنده و بازدارندة توسعة کارآفرینی جامعه مورد مطالعه، عامل اقتصادی، به ترتیب با تبیین 657/13% و 558/13% کل واریانس متغیرهای وابسته، مهم‌ترین عامل شناسایی شده در پژوهش حاضر بوده است.

واژگان کلیدی

کارآفرینی؛ عوامل پیش­برنده؛ موانع بازدارنده؛ زنان روستایی؛ شهرستان روانسر

مقدمه و بیان مسئله

دستاورد نهایی توسعه عبارت است از رها شدن انسان‌ها از چنگال فقر غذایی، فقر علمی، فقر فرهنگی، فقر سیاسی و فقر زیست‌محیطی (خاتون‌آبادی، 1384: 4). با توجه به این مهم، جامعه‌ای را نمی‌توان یافت که در تکاپوی دست‌یابی به توسعه و بعد فراگیرتر آن یعنی توسعه پایدار نباشد. در رسیدن به توسعة پایدار روستایی عوامل متعددی تأثیرگذار بوده و یکی از مهم­ترین این عوامل، کارآفرینی است؛ کارآفرینی با خلق فرصت‌های جدید اشتغال و درآمد، نوآوری و ایجاد رفاه، نقش مؤثری در بهبود وضع اقتصادی و معیشتی جوامع روستایی دارد (وینکرس و دوریک[1]، 1999: 38). تجربه بسیاری از کشورهای فقیر پرجمعیت که طیف وسیعی از جمعیت آن‌ها را روستاییان تشکیل می‌دهند، بیان‌کنندة این نکته است که توجه به مقولة کارآفرینی می‌تواند از مهاجرت روستاییان به شهرها کاسته و زمینه‌های اشتغال، رفاه و پیشرفت آن‌ها را در همان روستای محل سکونتشان فراهم کند (زارع‌احمدآبادی و عربشاهی، 1390: 50).

از آنجایی که کارآفرینان منشأ تحولات بزرگی در زمینه‌های صنعتی، تولیدی و خدماتی شده­اند و چرخ‌های توسعة اقتصادی، همواره با توسعة کارآفرینی به حرکت در می‌آیند، و همچنین، با توجه به این مهم که کارآفرینی نه‌ تنها در توسعة اقتصادی، بلکه در سلامت روحی و روانی و شکوفایی معنویات افراد جامعه تأثیر می­گذارد، حذف موانع توسعة کارآفرینی از مباحث اساسی بوده و در کانون توجه اندیشمندان قرار گرفته است (نیازکار و عرب‌مقدم، 1389: 5).

طی سالیان گذشته دوره‌های متعددی از سوی نهادهای متولی امور روستایی شهرستان روانسر برای آشنایی زنان روستایی این شهرستان با مفاهیم کارآفرینی و شیوه‌های مختلف اشتغال­زایی برگزار شده است. به­طوری­که بعد از برگزاری دوره‌های مذکور، زنان روستایی این شهرستان در بخش‌های مختلف صنایع دستی اعم از قالیبافی، گلدوزی، توپ‌دوزی، گیوه بافی و تولیدات مختلف زراعی، دامی و ...، نوآوری‌های متعددی را از خود بروز داده و تولیدات آن‌ها به‌طرق مختلف مورد استفاده روستاییان و حتی به بازارهای شهرهای همجوار عرضه می‌شد. اما متأسفانه مشاهدات نشان می‌دهد تولیدات مذکور به­ویژه طی سال گذشته (سال 1391) و حتی سال جاری به حداقل ممکن کاهش یافته است (جمینی و همکاران، 1392: 80-79). این مهم، محققان را بر آن داشت طی یک مطالعة میدانی،عوامل پیش‌برنده و بازدارندة توسعة کارآفرینی را در میان زنان روستایی شهرستان روانسر بررسی کنند. چراکه، شناسایی و بررسی عوامل مؤثر و موانع پیش­روی توسعة کارآفرینی در محدودة مورد مطالعه، می­تواند ضمن روشن ساختن وضعیت موجود، زمینه­های لازم را برای توسعة هر چه بیش‌تر کارآفرینی منطقه فراهم کند.

در ارتباط با موضوع پژوهش، تاکنون مطالعات متعددی در داخل و خارج از کشور انجام شده است که در ادامه به نتایج چند پژوهش مهم اشاره می­شود.

یافته‌های پژوهش احمدپور داریانی، نیک بین و کریمی (1390)، با هدف شناسایی عوامل مؤثر بر توسعة کارآفرینی در شرکت­های خدمات مشاوره­ای فنی مهندسی کشاورزی استان زنجان نشان داد که 6 عامل آموزشی، حمایتی، ارتباطی، مدیریتی، مهارت کسب و کار و سیاست­گزاری بیش‌ترین تأثیر را بر توسعة کارآفرینی در شرکت‌های مذکور داشته‌اند.

نتایج پژوهش علیدوست و همکاران (1391)، با هدف اولویت‌بندی موانع توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان گرمسار نشان داد موانع اقتصادی و آموزشی، به ترتیب مهم‌ترین موانع در مسیر توسعة کارآفرینی زنان روستایی این شهرستان است.

حیدری ساربان (1391)، در مطالعه‌ای با هدف اولویت‌بندی موانع مؤثر در کارآفرینی زنان روستایی نشان داد چهار مانع فردی (وضعیت تأهل، میزان تحصیلات)؛ اجتماعی‌ ـ‌ فرهنگی (حاکم بودن فرهنگ مردسالاری و باورهای کلیشه‌ای دربارة زنان)؛ ج) روان‌شناختی (پایین بودن اعتمادبه‌نفس و خودباوری زنان روستایی، فقدان ریسک‌پذیری)؛ د) اقتصادی (فقدان دسترسی به اعتبارات و پایین بودن میزان درآمد زنان روستایی)، مهم‌ترین موانع کارآفرینی زنان روستایی هستند.

جمشیدی و همکاران (1392)، در مطالعه‌ای به بررسی عوامل پیش‌برنده و بازدارندة توسعة کارآفرینی زنان روستایی بخش میانکوه شهرستان اردل، اقدام کرده‌اند. نتایج نشان داد 6 عامل اقتصادی، اجتماعی، زیرساختی، ترویجی، فردی ـ رفتاری و محیطی مهم‌ترین عوامل پیش­برنده و همچنین، 6 عامل اجتماعی ـ فرهنگی، اقتصادی، آموزشی ـ مدیریتی، روان‌شناختی، فنی و سیاست‌گذاری، مهم‌ترین موانع بازدارندة توسعة کارآفرینی زنان در محدودة مورد مطالعه هستند.

هیدن[2](2001) در مطالعه­ای به شناسایی عوامل مؤثر بر توسعة کارآفرینی در نواحی روستایی برزیل اقدام کرد. نتایج پژوهش نشان داد عوامل متعددی از جمله مهارت‌های فنی و علمی روستاییان، مهارت‌های مدیریتی (مدیریت مال، بازاریابی و اداری)، مهارت‌های کارآفرینی (توانایی تشخیص و استفاده از فرصت‌های جدید در بازار و ارائة راه‌حل‌های نوآورانه در مقابله با چالش‌ها)، مهارت‌های کارکنان (خوداتکایی، اعتماد به نفس، خلّاقیّت و مسئولیت‌پذیری)‌‌ در توسعة کارآفرینی در نواحی روستایی برزیل تأثیرگذار هستند.

یافته­های پژوهش رومی و پاروت[3] (2008) در ارتباط با موانع توسعه و پیشرفت زنان کارآفرین در پاکستان نشان داد که عدم دسترسی به سرمایه، زمین، محل کسب‌وکار، فناوری اطلاعات، آموزش، نگرش‌های ذاتی جامعة مردسالار، تشویق نشدن زنان توسط اعضای خانواده و کمبود سرمایه‌های اجتماعی، مهم‌ترین موانع پیش روی زنان در توسعة کارآفرینی است. نواز[4] (2009) در مطالعه‌ای به بررسی عوامل مؤثر در توسعة کارآفرینی زنان در روستاهای بنگلادش اقدام کرد. نتایج پژوهش نشان داد 3 نوع عوامل؛ عامل قانونی (شامل سیاست‌ها و قوانین سازمانی و دولتی و سیاست‌های بانکی)، عامل هنجاری (شامل رسم و عادات اجتماعی، دسترسی به سرمایه و پول، و میزان ارتباط با بازار) و عامل شناختی (توانایی کنترل ریسک، آموزش و دسترسی به اطلاعات، دوره‌های آموزش کارآفرینی و دانش کسب و کار) در توسعة کارآفرینی زنان در روستاهای بنگلادش تأثیرگذار هستند. ساتیاباما[5] (2010) در مقالة خود با عنوان توانمندسازی زنان روستایی و توسعة کارآفرینی به این نتیجه رسیده است که زنان کارآفرین علاوه بر اینکه با موانع بازاریابی برای تولیداتشان مواجه هستند، عوامل دیگری نیز مثل مسئولیت‌های خانوادگی‌شان مانع دست‌یابی آن‌ها به بعضی از فرصت‌ها می‌شود، به علاوه آن‌ها در بعضی از کشورها با موانعی در رابطه با حق مالکیت دارایی‌هایشان مواجه هستند. نتایج پژوهش موحدی و یعقوبی فرانی[6] (2012)، با هدف تجزیه و تحلیل موانع و محدودیت‌های توسعة کارآفرینی زنان روستایی در ایران نشان داد موانع و محدودیت‌های کارآفرینی زنان روستایی را می‌توان در 9 عامل دسته‌بندی کرد که به ترتیب اهمیت عبارت هستند از: شرایط و ویژگی‌های فردی، شخصیتی و رفتاری زنان روستایی؛ شرایط و ویژگی‌های خانوادگی؛ دانش و مهارت زنان روستایی (آموزش، تجربه، ارتباطات)؛ شرایط فرهنگی، اجتماعی (جامعه، روستا)؛ دسترسی به امکانات و خدمات مورد نیاز زنان روستایی (در فرایند راه‌اندازی، اداره و توسعه کسب و کار)؛ عوامل قانونی و حقوقی؛ عوامل مالی و اقتصادی؛ عوامل نهادی و سازمانی؛ شرایط جغرافیایی و عوامل محیطی (محیط روستایی).

مروری بر مطالعات انجام شده در ارتباط با موضوع پژوهش نشان می‌دهد عوامل مختلفی بر کارآفرینی زنان، به‌ویژه زنان روستایی تأثیرگذار هستند. این عوامل را می‌توان در دو گروه عوامل پیش برنده و عوامل بازدارندة توسعة کارآفرینی دسته‌بندی کرد که با توجه به شرایط مکانی و زمانی در بین مناطق مختلف جغرافیایی به شیوه‌های گوناگون کارآفرینی زنان روستایی را تسهیل یا محدود کرده‌اند. بنابراین، پژوهش حاضر با نگاهی جامع به مطالعات انجام شده در زمینة موضوع مورد بررسی، در صدد شناسایی عوامل پیش‌برنده و بازدارندة توسعة کارآفرینی در میان زنان روستایی شهرستان روانسر بود.

کارآفرینی فرایند خلق ابتکارها و نوآوری‌ها، ایجاد کسب و کارهای جدید از طریق کشف فرصت‌ها و بهره‌گیری از منابع است. در این میان، کارآفرین کسی است که با کشف و شناخت فرصت‌های محیطی و بهره‌گیری مناسب از فرصت‌ها بتواند در شرایط پر ابهام و ریسک‌آمیز به ابتکارات و نوآوری‌ها و ایجاد کسب‌وکار جدید اقدام کند (ایمنی قشلاق و همکاران، 1391: 221).

توسعة کارآفرینی و عوامل مؤثر بر آن در نظریه‌های مختلفی بررسی شده است. نظریه‌های روان‌شناسان برای توسعة کارآفرینی، به ویژگی‌های روان‌شناختی کارآفرینان توجه کرده و ویژگی‌های مشخص از جمله مخاطره‌پذیری، میل به استقلال‌طلبی، تحمل ابهام، اعتمادبه‌نفس بالا، مرکز کنترل درونی و ... را شرط لازم برای تحقق توسعة کارآفرینی می‌دانند. در نظریه‌های اقتصادی بیش‌تر به بحث نوآوری در تولید محصول و جلب سرمایه‌گذاری، ایجاد تعادل بین عرضه و تقاضا، ایجاد مبادله و گردش پول در اقتصاد، فراهم آوردن ابزار و تولید محصولات جدید قابل‌عرضه به بازار، تحمل عدم قطعیت، داشتن مهارت‌های مدیریتی، جابه‌جایی منابع اقتصادی بر اساس اصول بهره‌وری، آگاهی از فرصت‌های سودآور و کشف نشده اشاره کرده‌اند (چودهوری[7]، 2007: 24). در نظریة رفتاری، کارآفرینی از اساسی‌ترین وسیلة ارزش‌آفرینی شناخته شده است. طرفداران نظریة رفتاری، فرایند کارآفرینی را یک فرایند پیچیده دانسته که به شدت تحت تأثیر محیط و زمینه‌هاست (ایمنی قشلاق و همکاران، 1391: 222). به‌رغم نظریه‌های فوق، در ارتباط با عوامل مؤثر بر کارآفرینی و موانع آن، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. از جمله این دیدگاه‌ها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد.

ویژگی‌های فرد کارآفرین، عوامل و موانع تأثیرگذار بر آن: لیتونن (2000)، ویژگی‌های فرد کارآفرین را شامل توانایی خطرپذیری، نوآوری، دانش در زمینة فنون کار، بازار و بازاریابی، مهارت‌های مدیریت کسب ‌و کار، توانایی برای همکاری، برداشت خوب نسبت به کسب­و­کار و توانایی برای شکار فرصت می‌داند (لیتونن[8]، 2000: 76). از طرفی، مارکمن و بارون^[9] (2003)، عوامل اثرگذار بر موفقیت کارآفرینانه را مناسب بودن ویژگی‌های فردی کارآفرینان شامل خود‌یابی، فرصت‌شناسی، استقلال در کار، داشتن سرمایة انسانی و مهارت‌های اجتماعی می‌دانند (مارکمان و بارون، 2003: 289).

کیگوندو[10] عوامل اثرگذار بر موفقیت کارآفرینانه را به سه گروه ویژگی‌های شخصیتی کارآفرین، ویژگی‌های شرکت و محیط آن تقسیم کرده است (کیگوندو، 2002: 247). واگنر و استرنبرگ[11]، عوامل اثرگذار بر فرایند کارآفرینی را به سه گروه عوامل کلان، خرد و ویژگی‌های شخصیتی کارآفرینان تقسیم کرده‌اند (واگنر و استرنبرگ، 2004: 231). راشل[12]، در مطالعات خود بیان می‌کند که محیط کارآفرینی از عواملی مانند عوامل کلان اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تشکیل می‌شود که در تمایل و توانایی افراد برای انتخاب فعالیت‌های کارآفرینی اثرگذار هستند (راشل و همکاران، 2008: 435).

فورتر[13] عواملی مانند انگیزة پیشرفت، خلّاقیّت، ریسک‌پذیر بودن و تحمل ابهام را عوامل مؤثر بر توسعة کارآفرینی زنان روستایی قلمداد می‌کند (فورتر، 2006: 1559). درحالی‌که، کابالا[14] توسعة فرهنگ کارآفرینی و آموزش کارآفرینی را از پیش‌نیازهای اصلی برای توسعة کارآفرینی زنان در روستاها به حساب می‌آورد (کابالا، 2008: 117). همچنین، از نظر محققان بانک جهانی[15] برای تحقق کارآفرینی زنان در روستاها باید زمینه‌های دسترسی آسان به سرمایه، تشدید حمایت‌های فنی ـ تخصصی و بسترسازی فرهنگی در نواحی روستایی انجام شود (بانک جهانی، 2002: 68-67). به عبارتی بانک جهانی پیش‌نیاز توسعة کارآفرینی زنان روستایی را در ابعاد اقتصادی می‌داند.

در مقابل عوامل مؤثر در توسعة کارآفرینی، می­توان به موانع توسعه آن به ویژه در مناطق روستایی اشاره کرد. از جمله این موانع: درون‌گرایی، انعطاف‌ناپذیری و ثبات در برابر تغییرات، عدم تمایل به ریسک‌پذیری در قالب فعالیت‌های کارآفرینی (جهانینسون[16]، 2002: 28)، ناآشنایی از عدم پذیرش و تشویق و نیز تأمین مالی کشاورزان، ارائه پیشنهادها و طرح­های بدون نقشة قبلی و طراحی نشده، عدم پاسخ سریع به ایده‌ها و پیشنهادهای جدید و فقدان سیستم پیشنهادها، عدم اطمینان از سرقت ایده‌ها، فقدان دورنمای مشترک از نوآوری، وجود تنش و نارضایتی، انزوای مدیریت ارشد (هریت[17]، 2002: 4)، گسستگی‌های درونی میان جامعه، ناآگاهی از چگونگی استفاده از دانش، منابع و شبکه‌های موجود برای ورود به محیط جدید (ادوارد و اسوارت[18]، 2004: 10)، عدم دسترسی به اطلاعات موثق و شفاف، ساختار مکانیکی، فقدان فرهنگ حمایت از کارآفرینی، فاصله با بازار و خدمات، شکاف در دسترسی به سرمایه، کاهش فرصت‌های شبکه‌ای و ارتباطی، نبود خوشه‌های صنعتی تسریع‌کنندة نوآوری و شیوة زندگی سنّتی و معیشتی که مانع نوآوری، خلّاقیّت و کارآفرینی می‌شود (هابرشون[19] و همکاران، 2006: 41).

از نظر دابسون امروزه موانع عمدة کارآفرینی زنان روستایی در فقدان ظرفیت‌سازی، فقدان توانمندسازی و فقدان تسریع رشد از طریق تحرک بخشی نهفته است (دابسون[20] و همکاران، 2003: 569)، اما، به باور الیس (2003)، فقدان دسترسی زنان به اعتبارات و خدمات حمایتی از موانع تأثیرگذار بر کارآفرینی زنان روستایی هستند (الیس[21]، 2003: 569).  از نظر کرونیس[22]، نبود نهادهای حمایت‌کننده و سازمان‌دهی ضعیف کارآفرینان زنان روستایی، پایین بودن سطح تحصیلات، وجود تبعیض در بازار کار و وجود باورهای سنّتی و کلیشه‌ای دربارة زنان از موانع مؤثر در توسعه و تقویت کارآفرینی زنان در مناطق روستایی است (کرونیس، 2006: 245). همچنین، از نظر پون[23] و همکاران(‌2012: 311 ) و ریجکرس[24]( 2012: 2417)، سطح پایین سرمایة اجتماعی در میان اعضای خانواده، دسترسی دشوار به بازارهای عمومی، اعتبارات، سرمایه و امکانات آموزشی از مهم‌ترین موانع توسعة کارآفرینی زنان روستایی هستند.

روش پژوهش

پژوهش حاضر به لحاظ ماهیت کاربردی و از نظر هدف، از نوع پژوهش‌های توصیفی ـ تحلیلی است. برای گردآوری اطلاعات، از دو روش اسنادی و میدانی استفاده شد. جامعة آماری پژوهش حاضر را کلیة زنان روستایی بالاتر از 15 سال شهرستان روانسر (7865N=) تشکیل می‌دهد. نمونة مورد مطالعه با استفاده از فرمول کوکران، با سطح اطمینان 95% (5/0 = p&q) و احتمال خطای (05/0 = d)، 366 نفر به‌دست آمد که با استفاده از روش نمونه‌گیری طبقه‌ای چندمرحله‌ای تصادفی، پرسشنامه‌ها در بین نواحی روستایی شهرستان توزیع شد. در این مطالعه، با توجه به شرایط جغرافیایی محدودة مورد مطالعه، روستاها در سه ناحیه کوهستانی، کوهپایه‌ای و دشتی دسته‌بندی شده و با توجه به جمعیت زنان روستایی هر ناحیه پرسشنامه‌ها با روش انتساب متناسب و به صورت تصادفی در روستاهای هدف توزیع شد[25]. ابزار اصلی مورد استفاده در پژوهش حاضر پرسشنامة محقق ساخته بوده که روایی آن را اساتید دانشگاهی[26] تأیید کردند. برای بررسی پایایی ابزار پژوهش، یک مطالعه راهنما خارج از محدودة مورد با استفاده از 30 پرسشنامه ترتیب داده شد. میزان آلفای کرونباخ به‌دست آمده با استفاده از نرم‌افزار SPSS، نشان داد ابزار پژوهش قابلیت اعتماد لازم را دارا است (1). شایان ذکر است که پرسشنامه در سه بخش کلی طراحی شد. بخش اول شامل اطلاعات مربوط به ویژگی­های شخصی پاسخ­گویان و بخش دوم شامل متغیرهای مربوط به عوامل پیش‌برنده توسعة کارآفرینی و بخش سوم آن مربوط به موانع بازدارندة توسعة کارآفرینی زنان روستایی است که در طیف پنج قسمتی لیکرت (خیلی کم=1، کم =2، متوسط = 3، زیاد = 4، خیلی زیاد = 5) طراحی شد. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از تکنیک تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شد.

جدول 1: میزان پایایی ابزار پژوهش

مأخذ: یافته­های پژوهش

یافته‌های پژوهش

ویژگی­های شخصی پاسخ­گویان: در ارتباط با سن پاسخ‌گویان نتایج نشان داد میانگین سنی افراد مورد مطالعه حدود 33 سال داشته و اکثر آن‌ها دارای سطح تحصیلات کم‌تر از دیپلم بوده‌اند. در ارتباط با وضعیت شغلی زنان روستایی نتایج نشان داد حدود 47% آن‌ها خانه دار، 29% بیکار، 5% شاغل بخش دولتی، 19% در فعالیت­های مرتبط با کشاورزی و دامداری در داخل و خارج از خانه مشغول به فعالیت هستند. در ارتباط با میانگین درآمد ماهیانه سرپرست خانوار و افراد مورد مطالعه نتایج نشان داد میانگین به‌ترتیب 8500000 ریال و 650000 ریال بوده است. نتایج در ارتباط با آشنایی زنان روستایی با مفهوم کارآفرینی نشان داد اکثر پاسخ‌گویان اعتقاد داشته‌اند که آشنایی جالب توجهی را با مفهوم کارآفرینی دارند. همچنین، نتایج نشان داد 63% زنان روستایی اعتقاد داشته‌اند که توانایی زیاد و بسیار زیادی را در ارتباط با کارآفرین در خود می‌بینند در حالی‌که 21% اعلام کرده‌اند دارای توانایی متوسط و حدود 16% اعلام کرده‌اند که توانایی کم و بسیار کمی در امر توسعة کارآفرینی دارند.

شناسایی عوامل پیش‌برندة توسعه کارآفرینی در میان زنان روستایی شهرستان روانسر

برای بررسی همبستگی درونی و دسته‌بندی کردن عوامل پیش‌برنده توسعة کارآفرینی در بین زنان روستایی شهرستان روانسر در قالب چند عامل محدود و تعیین مقدار واریانس تبیین شده توسط هر کدام از عامل­ها، از تکنیک تحلیل عاملی استفاده شد. هدف از این کار، دستیابی به ابعادی است که به صورت پنهانی در مجموعه گویه‌ها وجود دارد که به آسانی قابل‌مشاهده نیستند.

آزمون KMO وبارتلت: مقدار KMO برای عوامل پیش‌برندة توسعة کارآفرینی 819/0 به‌دست آمد که نشان‌دهندة وضعیت مناسب داده‌ها برای تحلیل عاملی است. همچنین، مقدار بارتلت 3085/2461 به­دست آمد که در سطح 99% اطمینان، معنادار بود.

تعیین تعداد عوامل: برای تعیین تعداد عوامل در مطالعة حاضر، عواملی مورد پذیرش قرار گرفته­اند که مقدار ویژه آن‌ها بزرگ‌تر از 1 باشد. بر این اساس تعداد 7 عامل استخراج شد که مقدار ویژه آن‌ها بزرگ‌تر از عدد 1 بود. در جدول 1 تعداد عوامل استخراج‌شده، مقدار ویژه هر یک از آن‌ها، درصد واریانس هر یک از عوامل و فراوانی تجمعی درصد واریانس عوامل آورده شده است.

مقدارویژه: بیان‌کنندة سهم هر عامل از کل واریانس متغیرهاست و هر چه مقدار آن بزرگ‌تر باشد، نشان‌دهندة اهمیت و تأثیر بیش‌تر آن عامل است. نتایج جدول 1 نشان می‌دهد که عامل اول بیش‌ترین سهم (657/13%) را در تبیین واریانس کل متغیرهای مربوط به عوامل پیش‌برنده توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر دارد. همچنین، نتایج نشان می­دهد عامل‌های دوم تا هفتم به ترتیب، 718/11%، 317/10%، 816/8%، 192/7%، 631/5% و 363/4% از کل واریانس متغیر وابسته را تبیین کرده‌اند. در مجموع نتایج نشان می‌دهد 7 عامل شناسایی شده، حدود 62% واریانس عوامل پیش‌برندة توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر را تبیین کرده‌اند.

جدول 1: عامل‌های استخراج شده در خصوص عوامل پیش‌برندة توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر

مأخذ: یافته‌های پژوهش

چرخشعامل­ها: در پژوهش حاضر برای چرخش عامل‌ها از روش وریمایکس استفاده شد. در این مرحله متغیرهایی که بار عاملی بزرگ‌تر از 50/0 دارند، معنادار شده‌اند (جدول 2).

نام‌گذاری عامل‌ها

عامل اول: نتایج جدول 2 نشان می‌دهد 9 متغیر تسهیلات بانکی با بهرة پایین، حمایت مالی خانواده، بازاریابی مناسب برای محصولات تولید شده، حمایت مالی دست‌اندکاران امور روستایی، سهولت شرایط وثیقه و ضامن معتبر برای دسترسی به تسهیلات بانکی، تشکیل صندوق‌های قرض‌الحسنه روستایی، سهولت شرایط بازپرداخت وام، داشتن اختیار کافی بر منابع مالی خانواده و اختیار بیش‌تر بر درآمد شخصی در عامل اول بارگذاری شده‌اند که در مجموع 657/13% از عوامل پیش‌برندة توسعة کارآفرینی را در میان زنان روستایی شهرستان روانسر تبیین کرده‌اند. متغیرهای فوق هر کدام به نوعی بر شرایط و عوامل اقتصادی دلالت دارند، لذا عامل اول اقتصادی نام‌گذاری شد.

عامل دوم: متغیرهای وجود منابع آب کافی، وجود خاک مناسب، شرایط اقلیمی مناسب، ترکیب مناسب عوامل محیطی در روستا، فراهم بودن زمینة فعالیت‌های مختلف به واسطه شرایط طبیعی مساعد، شرایط توپوگرافی مناسب، سابقة کم وقوع حوادث غیرمترقبه و شناسایی الگوی مناسب کارآفرینی با شرایط غالب محیطی با تبیین 718/11% از متغیر وابسته، گرایش خاصی به عوامل طبیعی و محیطی داشته‌اند، لذا عامل دوم، محیطی نام‌گذاری شد.

عامل سوم: متغیرهای اعتماد به نفس در پذیرش مسئولیت و کار، وجود پشتکار در فعالیت کارآفرینانه، توانایی مدیریت صحیح مسائل و مشکلات، اصرار بر حل مسئله، علاقه زیاد به فعالیت کارآفرینانه، مدیریت مناسب منابع مالی، آمادگی برای از دست دادن منابع، ارادة قوی برای فعالیت­های کارآفرینانه با تبیین 317/10% از عوامل پیش‌برندة توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر، بر عوامل فردی و مدیریتی در فعالیت‌های مرتبط با کارآفرینی دلالت دارند، لذا عامل سوم فردی ـ مدیریتی نام‌گذاری شد.

عامل چهارم: نتایج جدول 2 نشان می‌دهد 816/8% متغیر وابسته به‌وسیلة 6 متغیر مقبولیت اجتماعی زنان کارآفرین و موفق، افزایش ارتباطات بین زنان روستایی، فراهم کردن زمینه‌های ارتباطی بیش‌تر زنان روستایی با کارآفرینان نمونة محلی و مطرح، افزایش ارتباطات بین زنان روستا و زنان روستاهای همجوار، عضویت در گرو‌ه‌های ثانویه، فرهنگ‌سازی برای حضور زنان در فعالیت‌های مختلف در روستا تبیین شده است. مفهوم کلی متغیرهای فوق تداعی‌کنندة عوامل اجتماعی و فرهنگی در ارتباط با کارآفرینی بوده است؛ لذا عامل چهارم اجتماعی ـ فرهنگی نام‌گذاری شد.

عامل پنجم: 5 متغیر احداث کارخانه‌ها، کارگاه‌ها و صنایع تبدیلی و تکمیلی، احداث یا توسعة بازارهای محلی، توسعة خدمات مرتبط با حمل و نقل، سهولت دسترسی به خدمات آب، برق، سوخت و ...، ارائة تسهیلات بانکی مختص خرید تجهیزات اولیه مرتبط با فعالیت‌های کارآفرینی، با تبیین 192/7% از عوامل پیش‌برندة توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر، تداعی‌کنندة عوامل زیرساختی توسعة کارآفرینی بوده، لذا، عامل پنجم، زیرساختی نام‌گذاری شد.

عامل ششم: 4 متغیر برگزاری کلاس‌های کارآفرینی به­ویژه کارآفرینی مختص زنان، تشکیل انجمن­های کارآفرینی در نواحی روستایی، برقراری ارتباط آموزشی بین کارآفرینان و زنان روستایی، ترویج بیش‌تر مزایای حاصل از فعالیت‌های کارآفرینانه، با تبیین 631/5% عوامل پیش‌برندة توسعة کارآفرینی زنان روستایی، در عامل ششم بارگذاری شده‌اند. دقت در متغیرهای فوق تداعی‌کنندة عوامل آموزشی و ترویجی در توسعة کارآفرینی زنان روستایی بوده است؛ بنابراین، عامل ششم شناسایی شده، آوزشی ـ ترویجی نا‌م‌گذاری شد.

عامل هفتم: نتایج جدول 2 نشان می‌دهد سه متغیر دسترسی به فناوری‌های جدید و به‌روز، دسترسی مناسب به متخصصان و مشاوران فنی، افزایش مهارت زنان روستایی در استفاده از فناوری­های موجود در روستا، در عامل هفتم بارگذاری شده‌اند که در مجموع 363/4% عوامل پیش‌برندة توسعة کارآفرینی در بین زنان روستایی محدودة مورد مطالعه را تبیین کرده‌اند. با توجه به متغیرهای قرار گرفته در عامل هفتم، این عامل فنی نام‌گذاری شد.

جدول 2: نام‌گذاری عامل‌ها، ضرایب عاملی دوران یافتة عوامل پیش­برندة توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر

مأخذ: یافته‌های پژوهش

شناسایی موانع بازدارندة توسعة کارآفرینی در میان زنان روستایی شهرستان روانسر

برای بررسی همبستگی درونی و دسته­بندی کردن موانع بازدارنده توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر در قالب چند عامل محدود و تعیین مقدار واریانس تبیین شده توسط هر کدام از عامل‌ها، از تکنیک تحلیل عاملی استفاده شد. نتایج بررسی مقدار KMO (827/0) و بارتلت (7970/1352 به‌دست آمد که در سطح 99% اطمینان، معنادار بود) نشان داد‌، به ترتیب برای موانع بازدارندة توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر نشان داد داده‌ها برای انجام تحلیل عاملی قابلیت لازم را دارند. نتایج پژوهش در ارتباطموانع بازدارندة توسعة کارآفرینی در میان زنان روستایی محدودة مورد مطالعه[27] نشان داد (جدول 3)، 6 عامل شناسایی شده‌اند که مقدار ویژة آن‌ها بزرگ‌تر از عدد یک بود‌. عامل‌های شش­گانه به ترتیب، 558/13%، 096/11%، 959/9%، 358/9%، 234/7% و 472/6% واریانس متغیرهای مربوط به موانع بازدارندة توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر را تبیین کرده‌اند. همچنین، نتایج نشان می­دهد شش عامل شناسایی شده، حدود 58% کل واریانس متغیر وابسته را در محدودة مورد مطالعه را تبیین کرده‌اند.

جدول 3: عامل­های استخراج شده در خصوص موانع بازدارندة توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر

مأخذ: یافته‌های پژوهش

برای چرخش عامل‌ها در مطالعة حاضر، از روش وریمایکس استفاده شد. به این صورت که متغیرهایی که بار عاملی آن‌ها بزرگ‌تر از 50/0 بود، معنادار در نظر گرفته شد (جدول 4).

نام‌گذاری عامل­ها

عامل اول: همان‌طور که نتایج نشان می‌دهد (جدول 4)، 8 متغیر نداشتن سرمایه و پس‌انداز کافی، بالا بودن نرخ بهر‌ه‌های بانکی، دشواری فراهم کردن شرایط اخذ تسهیلات بانکی (ضامن و وثیقه)، هزینة زیاد خرید تجهیزات و مواد اولیه، پایین بودن قیمت فروش محصولات تولید شده نسبت به هزینه‌های صورت گرفته، نفوذ دلالان و واسطه‌های متعدد بین تولیدکننده‌گان و مصرف‌کنندگان، توانایی اندک رقابت با مردان در عرصة بازار و ضعف بازارهای محلی و انحصاری بودن آن‌ها، با تبیین 558/13% از کل واریانس موانع توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر، در عامل اول بارگذاری شده‌اند. با توجه به متغیرهای فوق، عامل اول، اقتصادی نام‌گذاری شد.

عامل دوم: متغیرهای واقع در عامل دوم (عدم موافقت خانواده با فعالیت زنان در اکثر مشاغل به­ویژه مشاغل خارج از منزل، فرهنگ مرد سالارانه در جامعه، اعتقاد نه­چندان مثبت جامعه به زنان در فعالیت‌های کارآفرینی، ناامنی­های اجتماعی برای حضور زنان در عرصه‌های کارآفرینی، کثرت وظایف زنان در منزل، نبود صنف یا سازمان خاصی برای حمایت از زنان کارآفرین و وابستگی زیاد زنان به نظرات همسر و سایر اعضای خانوار)، با تبیین 096/11% واریانس متغیر وابسته، به عوامل اجتماعی و فرهنگی زنان روستایی در ارتباط با کارآفرینی گرایش داشته‌اند؛ لذا، عامل دوم اجتماعی فرهنگی نام‌گذاری شد.

عامل سوم: نتایج جدول 4 نشان می‌دهد که 5 متغیر پایین بودن میزان ریسک برای فعالیت‌های کارآفرینانه، توانایی اندک زنان در رویارویی با مشکلات پیش‌بینی نشده، پایین بودن سطح خلّاقیّت و نوآوری در فعالیت‌های کارآفرینانه، ترس از ورشکست شدن و توانایی اندک در شناسایی به‌موقع فرصت‌های کارآفرینی محلی در عامل سوم بارگذاری شده‌اند. متغیرهای فوق با تبیین 959/9% واریانس موانع توسعة کارآفرینی شهرستان روانسر، دال بر موانع روان‌شناختی در توسعة کارآفرینی بوده، بنابراین، عامل سوم روان‌شناختی نام‌گذاری شد.

عامل چهارم: 5 متغیر نبود سازمان یا متولی خاص حامی زنان کارآفرین، سیاست‌های مقطعی حمایت از کارآفرینی زنان روستایی، جایگاه ضعیف زنان روستایی در سیاست‌های توسعة کشور، توجه اندک مسئولان بخش‌های دولتی و خصوصی در ارتباط با کارآفرینی زنان روستایی و اجرا نشدن وعده‌های مسئولان در ارتباط با فراهم کردن زمینه‌های کارآفرینی زنان، با تبیین 358/9% واریانس، موانع توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر، در عمل چهارم واقع شده‌اند. دقت در تغییرهای فوق، تداعی‌کنندة موانع مربوط به سیاست‌گذاری‌ها در توسعة کارآفرینی بوده، لذا، عامل چهارم سیاست‌گذاری نام‌گذاری شد.

عامل پنجم: نتایج جدول 4 نشان می‌دهد متغیرهای دسترسی اندک به فناوری‌های جدید، برگزاری مقطعی و نامنظم کلاس‌های کارآفرینی، نبود ارتباط بین زنان روستایی و کارآفرینان موفق و مهارت پایین در زمینه استفاده از ابزارآلات و فناوری موجود، با تبیین 234/7% واریانس عوامل بازدارندة توسعة کارآفرینی در عامل پنجم بارگذاری شده‌اند. متغیرهای فوق، هر کدام به نوعی تبیین‌کنندة موانع فنی و آموزشی در توسعة کارآفرینی هستند. بنابراین، عامل پنجم، فنی ـ آموزشی نام‌گذاری شد.

عامل ششم: 3 متغیر ضعف زیرساخت‌های مکمل فعالیت‌های کارآفرینی در منطقه، نبود بازارهای محلی برای عرضة محصولات تولید شده و ضعف زیرساخت‌های موجود (جاده، گاز، اینترنت و ...) با تبیین 472/6% از واریانس موانع توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر در عامل ششم بارگذاری شده‌اند. متغیرهای مذکور نشان‌دهندة موانع زیرساختی در توسعة کارآفرینی زنان روستایی هستند، لذا، عامل ششم زیرساختی نام‌گذاری شد.

جدول 4: نام­گذاری عامل‌ها، ضرایب عاملی دوران یافته موانع بازدارندة توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر

مأخذ: یافته‌های پژوهش

به طور کلی می‌توان چنین‌ عنوان کرد که در توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر سهم عوامل پیش‌برنده (695/61 %) بیش‌تر از سهم عوامل بازدارنده (677/57 %) است. بنابراین، در صورت برنامه‌ریزی صحیح و متناسب با عوامل شناسایی شده، توسعة کارآفرینی زنان روستایی محدودة مورد مطالعه دور از انتظار نخواهد بود. به‌طور کلی، یافته‌های پژوهش را در ارتباط با شناسایی عوامل پیش برنده و بازدارندة توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر در شکل 2 نمایش داده شده است.

شکل 2: مدل تجربی عوامل پیش‌برنده و بازدارندة توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر

بحث و نتیجه‌گیری

چالش‌های ناشی از بیکاری در مناطق شهری و روستایی از جمله فقر، مهاجرت، حاشیه‌نشینی، کمبود درآمد، بزهکاریی و ... سبب شده است تا برنامه‌ریزان شهری و روستایی به طور جدی به دنبال رهیافتی کارآمد برای کاهش بیکاری و در نتیجه فراهم آمدن زمینه‌های اشتغال افراد جامعه باشند. کارآفرینی از مهم‌ترین گزینه‌هایی است که با توجه به ماهیت آن، توانایی بالا بردن سطح اشتغال و در نتیجه رونق اقتصادی و اجتماعی جوامع را به‌دنبال دارد. با این وجود شواهد حاکی از آن است که در نیل به توسعة کارآفرینی و گسترش آن در مناطق مختلف و به­ویژه در میان زنان روستایی، عوامل متعددی در قالب عوامل پیش‌برنده و موانع بازادارنده وجود دارند (جمشیدی و همکاران، 1392: 138). لذا، پژوهش حاضر با هدف شناسایی عوامل پیش‌برنده و بازدارندة توسعة کارآفرینی در بین زنان روستایی شهرستان روانسر انجام شده است.

نتایج پژوهش نشان داد از نظر زنان روستایی شهرستان روانسر مهم‌ترین عواملی که در توسعة کارآفرینی می­توانند مؤثر واقع شوند به ترتیب اهمیت عبارت هستند از: عامل اقتصادی، محیطی، فردی ـ مدیریتی، اجتماعی ـ فرهنگی، زیرساختی، آموزشی ـ ترویجی و فنی، که در مجموع حدود 62% واریانس عوامل پیش‌برندة توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر را تبیین کرده‌اند. یافته‌های فوق با نتایج مطالعات احمدپور داریانی و همکاران (1390)، جمشیدی و همکاران (1392)، هیدن (2001) و نواز (2009) همسو است که هرکدام به‌نوعی به عوامل اقتصادی، محیطی، فردی ـ مدیریتی، اجتماعی ـ فرهنگی، زیرساختی، آموزشی ـ ترویجی و فنی به‌عنوان عوامل مؤثر در توسعة کارآفرینی اشاره داشته‌اند.

در ارتباط با عوامل بازدارندة توسعة کارآفرینی در محدودة مورد مطالعه نتایج نشان داد 6 عامل اقتصادی، اجتماعی ـ فرهنگی، روان‌شناختی، سیاست­گذاری، فنی ـ آموزشی و زیرساختی با تبیین حدود 58% واریانس موانع بازدارندة توسعة کارآفرینی زنان روستایی شهرستان روانسر، مهم‌ترین عوامل شناخته شده از نظر زنان روستایی هستند. نتیجة فوق با یافته‌های علیدوست و همکاران (1391)، حیدری ساربان (1391)، جمشیدی و همکاران (1392)، رومی و پاروت (2008)، ساتیاباما (2010) و موحدی و یعقوبی فرانی (2012)، در ارتباط با موانع توسعه کارآفرینی زنان روستایی، همسو است.

در مجموع نتایج نشان داد برای توسعة کارآفرینی در میان زنان روستایی شهرستان روانسر سهم عوال پیش‌برنده بیش‌تر از عوامل بازدانده بوده و در صورت تدوین برنامه‌های مناسب و تقویت عوامل پیش‌برنده و همچنین، رفع موانع شناسایی شده، می‌توان به توسعة کارآفرینی در میان زنان منطقه امیدوار شد.

با توجه به نتایج کلی به‌دست آمده مشخص شد، عامل اقتصادی مهم‌ترین عامل شناسایی شده در دو بخش عوامل پیش‌برنده و بازدارندة کارآفرینی در محدودة مورد مطالعه است. ارائة تسهیلات بانکی با شرایط ویژه به زنان روستایی، کاهش کارمزد و سود بانکی به صورت مقطعی و کوتاه­مدت برای پاگرفتن زنان کارآفرین، احداث و توسعة بازارهای محلی و فراهم کردن زمینة فروش مناسب محصولات و کالاهای تولید شده، تشکیل صنف پشتیبان محصولات تولید شده به واسطة کارآفرینی به­ویژه در مرحلة فروش تولیدات،  قطع ید دلالان و واسطه‌ها، که طی سالیان گذشته تاکنون به عنوان یکی از عوامل اصلی کاهش درآمد و فقر روستاییان مطرح بوده‌اند، برگزاری کلاس‌های آموزشی برای توجیه همسران و سرپرستان خانوار در خصوص توانایی سودآوری زنان در صورت حمایت مالی از آن‌ها و فراهم کردن اعتبار مورد نیاز برای فعالیت‌های کارآفرینانه و ...، می­توانند در تقویت عامل اقتصادی مؤثر واقع شود. همچنین، با توجه به شرایط محیطی مناسب محدودة مورد مطالعه با فراهم کردن شرایط لازم برای توسعة کارآفرینی زنان روستایی و رفع موانع بازدارنده، از جمله برگذاری کلاس‌های آموزشی و مهارت‌آموزی برای زنان روستایی، برگزاری کلاس‌های توجیهی برای آشنایی همسران و سرپرستان خانوار نسبت به مزایای حاصل از حضور زنان در عرصة کارآفرینی، دعوت از کارآفرینان موفق جهت افزایش انگیزه و علاقه و همچنین، بهره‌گیری از تجارب آن‌ها و ...، می‌توان زمینه­ساز فعالیت زنان در عرصة کارآفرینی در بخش‌های زراعت، باغداری، دامداری، صنایع دستی و ...، بود.

منابع

احمدپور داریانی، محمود.، نیک بین، حسین و کریمی، آصف (1390). عوامل مؤثر بر توسعه کارآفرینی در شرکت‌های خدمات مشاوره ای فنی و مهندسی کشاورزی استان زنجان، فصلنامه تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران‌، سال چهل و دوم، شماره 4، صص: 546-535.

ایمنی قشلاق، سیاوش.، خانی، فضیله و هاشمی، سیدسعید (1391). نقش گردشگری در توسعه­ی کارآفرینی زنان روستایی (مطالعه تطبیقی: روستای کندون و اسکندان شهرستان ماکو)، جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، شماره 18، صص: 238-217.

جمشیدی، علیرضا.، جمینی، داود و نظری سرمازه، حمید (1392). بررسی عوامل پیش برنده و بازدارنده­ی توسعه کارآفرینی زنان روستایی، فصلنامه علمی پژوهشی زن و جامعه، سال 4، شماره 2، صص: 166-137.

جمینی، داود.، جمشیدی، علیرضا.، کماسی، حسین و آریان‌پور، آزاد (1392). نگاهی به توسعه­یافتگی شهرستان روانسر، تهران: حافظین برتراندیش.

حیدری ساربان، وکیل (1391). اولویت­بندی موانع مؤثر بر کارآفرینی زنان روستایی (با روش AHP)، مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، سال 10، شماره 2، صص: 177-159.

خاتون‌آبادی، سیداحمد (1384). جنبه­هایی از توسعه پایدار (از اندیشه تا کنش)، اصفهان: جهاد دانشگاهی دانشگاه صنعتی اصفهان.

زارع­احمدآبادی، حبیب و عربشاهی، شیوا (1390). الزامات آموزش کارآفرینی زنان روستایی (مورد: زنان روستایی یزد)، دوفصلنامه علمی ترویجی بانوان شیعه، سال 8، شماره 26، صص: 71-49.

علیدوست، سمیه.، لشکرآرا، فرهاد و فرج­اله حسینی، سیدجمال­الدین (1391). اولویت­بندی موانع توسعه کارآفرینی زنان روستایی شهرستان گرمسار، کنفرانس ملّی کارآفرینی و مدیریت کسب و کارهای دانش بنیان، صص: 45-31.

نیازکار، فاطمه و عرب مقدم، نرگس (1389). زنان کارآفرین دانشگاهی نسبت به موانع توسعه کارآفرینی زنان، تحقیقات زنان، سال 4، شماره 1، صص: 25-5.

Cabala, L (2008). Design rural entrepreneurship in practice, COTF System for Community Transformation. New York: Guilford Press.

Chowdhury, M.S (2007). Overcoming Entrepreneurship Development Constraints: the Case of Bangladesh, Journal of Enterprising Communities: People and Places in the Global Economy, Vol. 1, No. 3, PP. 240-251.

Cronies, S,(2006). Understanding enterprise, entrepreneurship and small business, Macmillan, Basingstoke, (5): 243-246.

Dabson B., Malkin J., Matthews A., Pate K.& Stickle S (2003). Mapping Rural Entrepreneurship, Washington, D.C.: Corp. for Enterprise Development. available in:  http://www.slideshare.net/led4lgus/mapping-rural-entrepreneurship.

Edward J., Chambers & Stuart E., Shaw (2004). A Primer on Western Canadian Entrepreneurship; The Western Centre for Economic Research gratefully acknowledges the support of Western Economic Diversification Canada; NUMBER: No 76, pp: 1-58.

Ellis, F (2003). Livelihoods and rural poverty reduction in Kenya, Development Policy Review, (13):566-571.

Forter,L.M, (2006). Entrepreneurs and Their Social Network: Motivation, Expectations and Outcomes.PhD Dissertation, Vol28, pp. 1557-75.

Habbershon, T.G., Pistrui, J. & McGrann, M (2006) Enterprising Families: Mindset and Methods for Wealth Acceleration in a Dynamic Marketplace, Snider Entrepreneurial Center, Wharton School.

Heriot, K. (2002). A New Approach to Rural Entrepreneurship a Case Study of Two Rural Electric Cooperatives, available in: Western Kentucky University, and Noel D,  Campbell, North Georgia College & State University,

http://books.google.com/books/about/Enterprising_Families.html?id=MtbVGwAACAAJ.

 http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1511507.

http://www.researchgate.net/publication/228270232_A_New_Approach_to_Rural_Entrepreneurship_A_Case_Study_of_Two_Rural_Electric_Cooperatives.

Hyden, G. (2001).  rural poverty, risk and development. Elgar Publication, Vol 39, pp 124-127.

Johannisson, B. (2002). Energizing Entrepreneurship: Ideological Tensions in the Mediumsized Family Business, in Fletcher (Ed) Understanding the Small Family Business. London: Routledge Studies in Small Business, available in:

Kiggundu, M. N. (2002). Entrepreneurs and entrepreneurship in Africa: What is known and what needs to be done, Journal of Developmental Entrepreneurship, 7(3), pp. 239-258.

Littunen, H. (2000). Entrepreneurship and the Characteristics of Entrepreneurial Personality, United State Greenwood press:.

Markman, G. D. & Baron, R. A (2003). Person-entrepreneurship fit: why some people are more successful as entrepreneurs than others, Human Resource Management, Vol 13, pp: 281–301

Movahedi, R & Yaghoubi-Farani, A. (2012). Analysis of the barriers and limitations for the development of rural women's entrepreneurship, Int. J. of Entrepreneurship and Small Business, Vol15, No 4, pp: 469 - 487.

Nawaz, F. (2009). Critical Factors of Women Entrepreneurship Development in Rural Bangladesh .U.S.A: Bangladesh Development Research Center (BDRC).

Poon, Jessie, Thai, Diep & Naybor, Deborah. (2012), Social capital and female entrepreneurship in rural regions: evidence from Vietnam, Applied geography, Vol. 35, Issues 1-2, pp: 308-315.

Rijkers, B. (2012), Gender and rural non-farm entrepreneurship, World development, Vol. 40, No. 12, pp: 2411-2426.

Roomi, M.A. & Parrott, G. (2008), Barriers to development and progression of women entrepreneurs in Pakistan, The Journal of Entrepreneurship, No 17, pp: 59–72.

Russel, S , Kerry, A. (2008). Dose School Choice Increase the Rate of Youth Entrepreneurship? Economic of Education Review, 27,PP.429-438.

Sathiabama, K. (2010). Rural Women Empowerment and Entrepreneurship Development. From: http://ideas.repec.org/p/ess/wpaper/id2475.html.

Wagner, J. & Sternberg, R (2004). Start-up activities, individual characteristics, and the regional milieu: Lessons for entrepreneurship support policies from German micro data, The Annals of Regional Science, (38), pp. 219-240.

Wennekers, A. R. M., & Thurik, A. R (1999). Linking entrepreneurship and economic growth. Small Business Economics, 13(1), 27–55.

World Bank (2002). Reading the rural poor: UN Updated Strategy for Rural Development, Washington D.C, (1):65-68. Poon, J (2012). Social capital and female entrepreneurship in rural regions: evidence from Vietnam, Applied geography, Vol. 35, Issues 1-2, pp: 308-315