استادیار گروه قرآن و حدیث - دانشکده علوم انسانی -دانشگاه آزاد اسلامی-خوی -ایران
چکیده
از رایج‌ترین دیدگاه‌هایی که از دیرباز در خصوص تفاوت دو وصفِ شریفِ «الرحمن» و «الرحیم» مطرح شده، عام بودن متعلَّقِ رحمانیت و خاص بودن متعلَّقِ رحیمیت است. البته دیدگاه مزبور با تقریرات متفاوتی ابراز شده است که رایج‌ترین آن، ناظر بودن الرحمن بر کل انسان‌ها یا کل مخلوقات، و ناظر بودن الرحیم، تنها بر مؤمنین است. تحقیق حاضر به شیوه توصیفی تحلیلی به تبارشناسی این دیدگاه و عیارسنجی آن پرداخته است. به نظر می‌رسد دیدگاه محل بحث، علیرغم اینکه سعی شده متکی بر شواهدی قرآنی و ادبی معرفی شود، با برآیندِ کاربست قرآنی از «الرحمن» و «الرحیم» مغایرت دارد و ساخت صرفی دو وصف شریف نیز با دیدگاه مزبور همخوان نیست. نهایتاً بر اساس مطالعه کاربست قرآنی و همچنین با ساختارشناسی صرفی، می‌توان چنین گفت که «الرحمن» وصفی ذاتی است که اساساً متعلَّقِ خارجی برنمی‌دارد و «الرحیم» صفتی فعلی و دارای مراتب است که مرتبه‌ای از آن با متعلَّقِ عام و مرتبه‌ای شدید و دائمی از آن، با متعلَّقِ خاص پیوند می‌خورد.
البته در روایاتی دیدگاه محل بحث تأیید شده است که اتقان سندی ندارند و با عنایت به برآیندِ محکمِ بحث قرآنی و ادبی، ظاهرشان مردود است، هرچند امکان تأویل به معنایی خلاف ظاهر که موافق دیدگاه مرجَّح باشد فراهم است.
تازه های تحقیق
بسیاری از مفسران در مقام ذکر تفاوت‌های دو وصف شریف «الرحمن» و «الرحیم»، با تعبیرها و تقریرهای مختلف بر این گزاره تأکید نموده‌اند که رحمانیت، ناظر بر متعلَّقِ عام، و رحیمیت، ناظر بر متعلَّقِ خاص است؛ روایاتی نیز بر این معنا دلالت دارد. اما گزاره مزبور، در مقامِ ارزیابی، محل اشکال است، چراکه:
اولاً با برآیند حاصل از کاربست قرآنیِ این اوصاف شریف (بهویژه برخی مواردِ صریحِ استعمالِ رحیمیت با متعلَّقِ عام) مغایرت دارد؛
ثانیاً خواصِ اصیلِ ساختارِ صرفیِ «رحمن» و «رحیم» نیز با گزاره مزبور هماهنگ نیست؛
ثالثاً روایات مربوطه نیز هیچ‌کدام اعتبار سندی ندارد. با عنایت به کاربست قرآنی و ویژگی‌های صرفیِ دو وصف شریف، گویا چنین بتوان گفت که «الرحمن» صفتی ذاتی است که اساساً شأنیتِ تعلُّق بر متعلَّقی خارجی را (چه عام و چه خاص) ندارد و «الرحیم» صفتی فعلی است که به متعلَّقِ خارجی تعلق می‌گیرد؛ رحیمیت دارای مراتب است، که مرتبه‌ای از آن بر عموم تعلق می‌گیرد و اساساً منشأ وجود کل مخلوقات است، و مرتبه‌ای دیگر از آن، خاص و منوط به حسن اختیارِ مخلوق است که بالاترین مصداقش نصیب مؤمنان خواهد بود.
شایان‌ذکر است که مضمون روایات مربوطه، در مقام توجیه، قابلیتِ تأویل به معنایی خلاف ظاهر را که موافق با ره‌آورد فوق باشد، دارد.
Evaluating the Famous Theory about the Inclusion of “Al-Rahmānīyah” and “Al-Rahīmīyah”
نویسندگان [English]
Ali Rezaei Kahnamoei
Assistant Professor of Quran and Hadith Group -Faculty of Humanities - Islamic Azad university-khoy-iran
چکیده [English]
One of the most common ideas for a long time concerning the difference between “Al-Rahman” and “Al-Rahim” is the generality of the function of “Al-Rahman” and the specificity of the function of “Al-Rahim”. This view has been expressed in different interpretations, the most common of which is that “al-Rahman” includes all human beings or all creatures, but “al-Rahim” includes only believers. Based on a descriptive-analytical method, this study examined the origin and validity of this view. Despite the attempts to introduce it based on Qur’anic and literary evidence, it contradicts the total Qur’anic usage of “Al-Rahman” and “Al-Rahim”. In addition, the etymological construction of two good descriptions is not consistent with it as well. Finally, based on the Qur’anic usage and etymology form, it can be said that “al-Rahman” is an internal attribute that does not belong to the external source. “Al-Rahim” is an active adjective with stages, one of which is general for all and the strong and permanent of which is associated with specific people. Moreover, in some hadiths, it has been said that this view is not authentic, while it is proved that because of Qur’anic and literary usage of these two words, such hadiths are not acceptable. However, it is possible to have an interpretation of hadiths, agreeing with the chosen view.
کلیدواژه‌ها [English]
Al-Rahman, Al-Rahim, The scope of mercy, General mercy, Special mercy
مراجع
قرآن کریم.
صحیفه سجادیه.
ابن ابى حاتم، عبدالرحمن بن محمد (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم (ابنابىحاتم)، ریاض: مکتبة نزار مصطفى الباز.
ابن انباری، محمد بن قاسم (1412ق)، الزاهر فی معانی کلمات الناس، بیروت: مؤسسة الرسالة.
ابن جنی، عثمان (بی تا)، الخصائص، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابنعربى، محی الدین (1422ق)، تفسیر ابن عربى( تأویلات عبد الرزاق)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابنعربى، محی الدین (1946م)، فصوص الحکم، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.
ابن قَیِّم، محمد (1425ق)، بدائع الفوائد، مکة المکرمة: دار عالم الفوائد.
ابن کثیر دمشقى، اسماعیل (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیة.
آشتیانى، سید جلال الدین (1370ش)، شرح مقدمه قیصرى بر فصوص الحکم، تهران: امیر کبیر.
