1استادیار گروه تفسیر و علوم قرآن، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکده علوم قرآنی بجنورد، ایران،
2استادیار گروه تفسیر و علوم قرآن، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکده علوم قرآنی بجنورد، ایران.
چکیده
آیه41 سوره مائده که با هدف تسلی دادن به پیامبر(ص) نازل شده، کنش مزورانه تعدادی از منافقان و یهودیان را به تصویر می‌کشد که به منظور جاسوسی و به تحریک عده‌ای دیگر نزد آن حضرت می‌آمدند با این پیش‌فرض که اگر پیامبر(ص) به نفع آنها داوری کرد بپذیرند و گرنه روی برگردانند (یَقُولُونَ إِنْ أُوتیتُمْ هذا فَخُذُوهُ وَ إِنْ لَمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا). ابهام موجود در مشارالیه «هذا» مفسران را بر آن داشته تا برای آن در قالب سبب نزول مصداق‌یابی نمایند. در این میان مهمترین و مشهورترین روایتی که در سبب نزول بدان پرداختهاند موضوع رجم دو یهودی به خاطر ارتکاب زنای محصنه است. از اینجا سؤال اصلی پژوهش رخ می‌نماید که سبب نزول مشهور تا چه میزان از قرائن صحت برخوردار بوده و آیا میتوان اندیشه تفسیری را بر آن بنا نهاد؟ با توجه به اهمیت موضوع رجم و پیامدهای فقهی آن؛ پژوهش حاضر با تکیه بر روش کتابخانه‌ای، به تحلیل و بررسی روایت مزبور در منابع روایی و تفسیری فریقین پرداخته و چالش‌های آن را برشمرده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که جزء‌نگری برخی مفسران، مجال را از سایر ساختارهای تفسیری همسو و کاملاً مرتبط با محتوای آیه، گرفته است. این در حالی است که روایت مزبور به دلیل اضطراب در متن؛ اختلاف با دیگر روایات سبب نزول آیه؛ تعارض با قرآن ؛ تنافی با تاریخ مسلم و عدم هماهنگی کامل با سیاق، نمی‌تواند سبب نزول قطعی آیه باشد. در مقابل روایتی که سبب نزول آیه را موضوع قصاص و دیه می‌داند از جهاتی ترجیح می‌یابد که به عنوان سبب نزول واقعی‌تر نتیجه‌گیری شده است.
تازه های تحقیق
از آنچه گفته شد نتایج ذیل حاصل می‌شود:
به نظر می‌رسد موضوع اصلی آیات 41 تا 50 سوره مائده و سبب نزول حقیقی این آیات، همان موضوع قصاص است که هم در خود آیات تبیین شده و با سیاق هماهنگ است و هم در منابع معتبر فریقین بدون هیچ گونه چالشی روایت شده است. در نتیجه آیات، ناظر به اختلاف دو قبیله یهودی مدینه؛ یعنی بنونضیر و بنوقریظه در موضوع قصاص می‌باشد.
روایت سبب نزول مشهور در موضوع رجم با چالش‌هایی مواجه است که پذیرش آن را مشکل م‌نماید. چالش‌هایی مانند تعارض با قرآن ؛اختلاف و اضطراب در متن؛ تعارض با تاریخ مسلم؛ اختلاف با روایات دیگر سبب نزول و عدم هماهنگی کامل با سیاق در مقایسه با موضوع دیه و قصاص.
گزارش موجود از سبب نزول مشهور در منابع شیعی احتمالاً جزو روایات منتقله بوده که از منابع اهل سنت به منابع شیعی راه یافته و با یک خطای تفسیری به امام باقر(ع) نسبت داده شده است.
A Critical Review of Famous Occasion of Revelation of Verse Mᾱ'dah(5):41
نویسندگان [English]
Ali Ahang1؛ Mahdi Arianfar2
1Assistant Professor, Department of Tafsir and Qur'an Sciences, University of Sciences and Education of the Holy Qur'an, Faculty of Qur'an Sciences, Bojnoord, Iran
2Assistant Professor, Department of Tafsir and Qur'an Sciences, University of Sciences and Education of the Holy Qur'an, Faculty of Qur'an Sciences, Bojnoord, Iran
چکیده [English]
Verse 41 of Surah Mᾱ'idah (5), which was revealed with the purpose of comforting the Prophet (PBUH), depicts the devious actions of a number of hypocrites and Jews who were motivated by others to come to the Holy Prophet (PBUH) for the purpose of spying him. The presumption of these people was that if the Prophet (PBUH) ruled in their favor, they would accept, otherwise they would turn away: "They pervert words from their meanings, [and] say, ‘If you are given this, take it, but if you are not given this, beware!". The ambiguity about the reference of "this (هذا)" in this verse has prompted the commentators to find an example for it in the form of "the cause of revelation". Among them, the most important and famous narrative that has been discussed about the occasion of revelation is the issue of stoning two Jews for committing adultery (of a married woman). The questions of the research are as follows: "To what extent does the famous occasion of revelation of this verse have reliable evidence?" and "Is it possible to base an interpretive thought on this occasion?" Considering the importance of the issue of stoning and its jurisprudential consequences, this research analyzes and examines this exegetical hadith in Shiite and Sunni narrative and interpretive sources and presents its challenges, through the library method. Findings show that the partiality of some commentators has prevented them from other interpretative structures that are aligned and completely related to the content of the verse. In other words, this narration cannot be the definitive reason for descending the verse due to anxiety in the text, disagreement with other narrations, conflict with the Qur'an, conflict with real history, and lack of complete harmony with the context. On the other hand, the narration that considers the cause of the revelation of the verse to be a matter of retribution and ransom is preferred because it is concluded as the realer occasion of the revelation.
کلیدواژه‌ها [English]
Verse 41 of Mᾱ'idah, Narrations about Occasion of Revelation, Stoning, Jews, Retribution
مراجع
قرآن کریم، ترجمه: محمدمهدی فولادوند(1418ق). چاپ سوم، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
ابن‌ابی‌حاتم رازی، عبدالرحمن‌بن‌محمد(1419ق). تفسیرالقرآن العظیم، تحقیق: اسعد محمد طیب، چاپ سوم، ریاض: مکتبه نزار مصطفی الباز.
ابن‌عباس، عبدالله‌بن‌عباس(بی‌تا). تنویر المقباس من تفسیر ابن‌عباس، به کوشش: محمدبن‌یعقوب فیروزآبادی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌ماجه قزوینی، ابوعبدالله محمدبن‌یزید(بی‌تا). سنن ابن‌ماجه، تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت: دارالفکر.
ابن‌هشام، عبدالملک‌بن‌هشام حمیری معافری(1375ق). السیرة النبویة (سیره ابن‌هشام)، تحقیق: مصطفی سقا و همکاران، چاپ دوم، مصر: شرکة مکتبة ومطبعة مصطفى البابی الحلبی وأولاده.
ابوالفتوح رازی، حسین‌بن‌علی(1408ق). روض الجنان و روح الجنان، تحقیق: محمدمهدی ناصح و محمدجعفر یاحقی، چاپ اول، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
ابوحیان اندلسی، محمدبن‌یوسف(1420ق). البحرالمحیط فی التفسیر، تحقیق: صدقی محمد جمیل، چاپ اول، بیروت: دارالفکر.
ابوزید، نصر حامد(1380)، معنای متن؛ پژوهشی در علوم قرآن، ترجمه: مرتضی کریمی‌نیا، چاپ اول، تهران: طرح نو.
آهنگ، علی و آریان‌فر مهدی(1400). تحلیل فقه الحدیثی روایات رجم در منابع اهل سنت و نقش ابن شهاب زهری در تثبیت آن، مطالعات فهم حدیث، 2(14)، 141-159. DOI:10.30479/mfh.2021.2338
بحرانی، هاشم‌بن‌سلیما(1405ق). البرهان فی تفسیرالقرآن، چاپ اول، قم: مؤسسه البعثة.
بلخی، ابوالحسن مقاتل‌بن‌سلیمان(1423ق). تفسیر مقاتل‌بن‌سلیمان، تحقیق: محمود عبدالله شحّاتة، چاپ اول، بیروت: دارإحیاءالتراث العربی.
ثعلبی، احمدبن‌محمد(1422ق). الکشف و البیان (تفسیر الثعلبی)، تحقیق: ابومحمد ابن‌عاشور، چاپ اول، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
جان برتن(1389). نقش فقه و تفسیر در تعیین مجازات زنا، ترجمه: محمد مهدی تقدیسی، رهیافت‌هایی به قرآن، به کوشش: مهرداد عباسی، چاپ اول، تهران: انتشارات حکمت، صص397-417.
جوادی آملی، عبدالله(1388). تفسیر تسنیم، تحقیق: علی اسلامی، چاپ هشتم، قم: نشر إسراء.
خوش‌خاضع، محمد جمال‌الدین(1399ش). گونه شناسی انتقادی رویکردهای مبنایی به اسباب نزول، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، 17(1)، 90-63.DOI: 22051/TQH.2020.29984.2753
راوندی، قطب‌الدین(1405ق). فقه القرآن، تحقیق: سید احمد حسینی، چاپ دوم، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی.
زمخشری، محمودبن‌عمر(1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، تحقیق: مصطفی حسین احمد، چاپ سوم، بیروت: دارالکتاب العربی.
سمرقندی، نصربن‌محمد(1416ق). بحرالعلوم (تفسیر السمرقندی)، تحقیق: عمر عمروی، چاپ اول، بیروت: دارالفکر.
